วาเจตีติ พฺยญฺชนวเสน สชฺฌายติฯ ราคโทสานํ โมเหน สห อวินาภาวโต ตสฺส อนุปคมนํ อตฺถสิทฺธเมวาติ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นรํ…เป.… โนปยนฺตี’’ติ ราคโทสานุปคมนเมว วุตฺตํฯ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วา วจเนเนว โมหสฺส อนุปคโม วุตฺโต โหตีติ ราคโทสานเมว อนุปคมนํ วุตฺตํฯ มูลภูตานํ ปน ติณฺณํ อนุปคมนวจเนน เสสกิเลสานมฺปิ อนุปคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม

อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา

(ทุติโย ภาโค)

6. ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา

[291-3] เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตปฺปเภทานํฯ นนุ จ ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทินา จิตฺตาทีนิเยว อุทฺทิฏฺฐานีติ ตาเนว นิทฺทิสิตพฺพานิ, อารมฺมณํ ปน อปฺปกตํ, ตํ กสฺมา อิธ วุจฺจตีติ โจทนํ มนสิ กริตฺวา อาห ‘‘เตน วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว’’ติฯ ยสฺมา อารมฺมเณน วินา จิตฺตสมฺภโว นตฺถิ, น หิ อนารมฺมณํ จิตฺตํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตยิทํ จิตฺตํ กํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติ อาสงฺกานิวารณตฺถํ อิโต ปรํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามีติ อตฺโถ ฯ กติวิธํ ปน ตํ อารมฺมณํ, กิํ สรูปญฺจาติ อาห ‘‘รูปํ สทฺท’’นฺติอาทิฯ วจนตฺถํ ปน เนสํ สยเมว วกฺขติฯ ฉฬารมฺมณโกวิทาติ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ พฺยากรณกุสลา พุทฺธาทโยฯ

ภูเตติ จตฺตาโร มหาภูเตฯ อุปาทายาติ นิสฺสายฯ จตุสมุฏฺฐิโตติ กมฺมาทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺฐิโตฯ นิทสฺสิตพฺพํ นิทสฺสนํฯ